Bu haftaki konuğumuz Lotfi Asker Zadeh, veya doğduğu ismin Türkçe ifade edilmiş şekliyle, Rahim oğlu Lütfi Aliasker Zade. 2017 yılında, 96 yaşında kaybettiğimiz bu bilim insanı, matematiğe bulanık mantığı kazandıran kişi olarak tanınıyor. Birçok kültürle iç içe doğmuş ve büyümüş Zadeh’in hayatına ve çalışmalarına bir göz atalım.
Zadeh 1921’de Bakü’de doğar. Babası İranlı, annesi ise Yahudi ve Rus asıllıdır. Bu dönemde Azerbaycan Sovyetler Birliği’ndedir, bu da Zadeh’in aldığı eğitimi etkiler, ilkokul yıllarında ona idealizm, toplumun menfaatlerini kendi menfaatlerinin önüne koyma, çalışkanlık ve bilim sevgisi gibi fikirler aşılanır. Zadeh 10 yaşındayken İran vatandaşlarının ya ülkelerine dönmeleri ya da Azerbaycan vatandaşlığına geçmeleri üzerine bir karar çıkmasıyla aile Tehran’a taşınır. Burada bir Amerikan misyoner okuluna giden Zadeh, okuldaki insanların karakterlerinden çok etkilenir, ileride Amerika’da yaşama fikrine sıcak bakmaya başlar.
Üniversite sınavında, özellikle de Farsça’nın ikinci dili olduğunu hesaba katarsak, çok etkileyici bir başarı sergiler ve ülke ikincisi olarak Tehran Üniversitesi’nde elektrik mühendisliği okumaya başlar. 1942’de mezun olduğunda İkinci Dünya Savaşı’nın etkileri görülmeye başlamış ve hayat zorlaşmıştır. Onların döneminden mezun olabilen sadece üç kişilerdir. Bunun üzerine çocukken de aklında olduğu gibi Birleşik Devletlere taşınır ve lisansüstü eğitimi için MIT’ye gider. Doktorasını Columbia Üniversitesi’nden alan Zadeh, bir süre orada çalıştıktan sonra 1959’da kariyerin kalanını geçireceği California Berkeley Üniversitesi’ne geçer. 1965’de ise bulanık mantık hakkındaki ilk makalesini yayınlar.
Bulanık veya puslu mantık, klasik mantıktaki doğru/yanlış ikilemini genişleterek, doğruluk seviyelerine olanak verir. Bir şey doğru veya yanlış olabileceği gibi, biraz doğru, çok doğru, pek de doğru değil gibi sıfatlarla da anılabilir. Zadeh sözel parametreler kullanarak, günlük hayatta kullanılan düşünce yapısını mantığa aktarmaya çalışır. Örneğin insanlar hava sıcaklığından konuşurken, genelde tam kaç derece olduğundan bahsetmezler. Bunun yerine biraz sıcak, serince, çok soğuk gibi sözel ifadeler kullanırlar. Burada bulanık mantığa da adını veren bir belirsizlik vardır, ama bir yandan da bu miktarda bilgi günlük kullanım için sıklıkla yeterlidir.
Zadeh teoriyi ilk ortaya attığında yakın çevresindeki matematikçiler de olmak üzere çok fazla tepkiyle karşılaşır. Matematiğin en önemli özelliklerinden biri, hatta bir anlamda ayırt edici özelliği olan kesinliğin esnetilmesi işin felsefesine aykırı bulunur. Ayrıca bulanık mantığın pratikte işlevi olacağına dair çok ciddi kuşkular da vardır. Böyle durumlarda genelde sonucun nasıl olacağını, teorinin gerçekten kullanıp kullanılmayacağını zaman gösterir. Bizim de hikâyeye 50 yıl ileriden bakıyor olma gibi bir avantajımız olduğuna göre, bulanık mantığın şu anki durumuna bir göz atabiliriz.
Günümüzde bulanık mantık otomobillerinden elektrikli ev aletlerine, metro hatlarından deprem analizine birçok uygulama alanı sahibi. Akademik olarak da çok çalışılıyor. Hem matematikte hem de bilgisayar bilimlerinde bu konuyla ilgilenen çok sayıda araştırmacı var. Bulanık mantığa ayrılmış dergiler var ve özel konferanslar düzenleniyor. Bununla beraber, tartışma sonlanmış değil. Ana akım matematikte tam olarak da kabul görmeyen bulanık mantığa karşı çıkanlar ve kullanımının gerçekten avantaj sağlamadığını düşünenler de hala mevcut.
Yadsınamayacak olan ise, 1965’teki makalesi 100.000’den fazla atıf alan Zadeh’in fikirlerinin önemli etkileri olduğu ve teknolojiye yön verdiği. Bu köşemizin çoğu konuğu gibi o da hayatı boyunca birçok prestijli ödüle layık görülmüş. Yakın zamanda aldığı ödüllerden biri, Birleşik Devletler tarafından fonlanan ve önemli sonuçları olan araştırma projelerine verilen Golden Goose (Altın Yumurtlayan Tavuk) Ödülü (Bu ilginç ödülün bu seneki sahipleri arasında “Winter isimli bir Lama” projesi var, koronavirüs tedavisi için emeği geçen bu lamaya buradan teşekkürlerimizi sunuyoruz.). Zadeh ile ilgili daha çok bilgi edinmek istiyorsanız, 2014’ten beri Lotfi A. Zadeh Öncülük Ödülü isimli bir ödül veren Elektrik ve Elektronik Mühendisleri Enstitüsü’nün (IEEE) Zadeh ile ilgili yazısına göz atabilirsiniz.
Kaynakça
- Lotfi A. Zadeh, The Birth and Evolution of Fuzzy Logic: A Personal Perspective, Japon Bulanık Teori ve Sistemler Topluluğu, 1999
- Betty Blair, Interview with Lotfi Zadeh, Azerbaijan International, Kış 2014.
- IEEE Computational Intelligence Dergisi, Interview with Professor Lotfi A. Zadeh, Kasım 2011
